Mozaika Znaczeń – semestr II
Prowadzący: Paweł Sygowski (UW)
Paweł Sygowski – absolwent historii sztuki Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie. W swoich badaniach zajmuję się tradycją wielokulturowości w Rzeczypospolitej (ze szczególnym uwzględnieniem tradycji Kościoła wschodniego). Na ten temat opublikowałem kilkadziesiąt artykułów w Polsce, na Ukrainie, Białorusi, Litwie, w Rosji i w Finlandii.
Temat: Carskie wrota z Czortowic. O ikonach eparchii chełmskiej
W wyniku zawarcia w Brześciu unii brzeskiej pomiędzy Cerkwią prawosławna i Kościołem rzymskokatolickim Rzeczypospolitej powstała Cerkiew unicka. W kręgu tradycji tej Cerkwi ukształtowała się z czasem interesująca kultura religijna, łącząca w sobie elementy wschodnie i zachodnie. Po rozbiorach Cerkiew unicka na terenie Galicji stała się Cerkwią greckokatolicką i związała się z czasem z ukraińskim ruchem narodowym. Na terenie zaboru rosyjskiego włączonego do Cesarstwa Rosyjskiego Cerkiew unicką zlikwidowano w 1839 r. Najdłużej Cerkiew unicka przetrwa na terenie Królestwa Polskiego. Na jej terenie znajdowała się unicka diecezja chełmska (od okolic Tomaszowa Lubelskiego po okolice Augustowa). Po powstaniu styczniowym zaborcy rozpoczęli intensywną rusyfikację Królestwa, która szczególnie dotknęła Cerkiew unicką. Doprowadziło to w konsekwencji do jej likwidacji w 1875 r. i wprowadzenia na to miejsce prawosławia rosyjskiego. Towarzyszyła temu akcja propagandowa. Wiązało się z tym założenie w 1882 r. Chełmie Muzeum Cerkiewno-Archeologicznego. Władze diecezjalne zwróciły się do proboszczów o przekazywanie starych ksiąg liturgicznych i różnych elementów wyposażenia cerkiewnego, ze szczególnym uwzględnieniem eksponatów z czasów prawosławia przed zawarciem unii. W ciągu ponad 30 lat działalności Muzeum z będących na terenie eparchii 394 cerkwi parafialnych, filialnych i kaplic napłynęły 134 dzieła sztuki z 41 cerkwi. Do najciekawszych z nich należały przedmioty, przekazane w 1909 r. z cerkwi w Czortowicach koło Hrubieszowa – były to: 4 elementy rzeźbiarskiego przedstawienia Drzewa Jessego z ołtarza głównego, carskie wrota i metalowy gong. Po odzyskaniu niepodległości zbiory przejęło muzeum miejskie. Pod koniec II wojny światowej chełmscy Ukraińcy, którzy przejęli władze w Chełmie, wywieźli prawie całą kolekcję sztuki na teren Związku Radzieckiego. Przez kilkadziesiąt lat nie wiadomo było co się z nią stało. Dopiero w 1984 r. przy okazji wystawy w Krakowie zbiorów z Muzeum Ławry Peczerskiej w Kijowie okazało się, że eksponaty z Muzeum w Chełmie trafiły do Kijowa. Wśród nich carskie wrota z cerkwi w Czortowicach. Wrota te, pochodzące z około połowy XVI wieku, jeszcze z czasów przedunijnego prawosławia są jednym z najcenniejszych eksponatów tego muzeum. Są one reprodukowane w albumach ukraińskiego malarstwa ikonowego (jako pochodzące z Wołynia), reprezentowały wielokrotnie sztukę ukraińską na wystawach w Europie i Ameryce, i są eksponowane na wystawie stałej muzeum Ławry. Dosyć żmudne badania pozwoliły ustalić, że do zbiorów zostały przekazane właśnie z cerkwi w Czortowicach, ale zabytek ten kryje w sobie jeszcze szereg zagadek. Warto także zwrócić uwagę, że to jeden z bardzo nielicznych znanych przykładów malarstwa ikonowego z XVI w. z terenu eparchii chełmskiej, świadczący o wysokim w tym czasie poziomie sztuki cerkiewnej na tym terenie.
