Ikona Matki Bożej Chełmskiej uznawana jest za arcydzieło sztuki bizantyjskiej. Najwięcej analogii pod względem stylistycznym do chełmskiej ikony wykazuje ikona Matki Bożej Włodzimierskiej, datowana na koniec XI lub pierwszą tercję XII stulecia. Do tej epoki i szkoły można też zaliczyć ikonę Matki Bożej Chełmskiej.
Już w XIII wieku znajdowała się w Chełmie w świątyni, zbudowanej ku czci Przeczystej Panny Maryi, z fundacji Daniela Romanowicza księcia halicko-włodzimierskiego.Władca ten (koronowany w Drohiczynie przez legata papieskiego w 1253 r.) mógł przywieźć tę ikonę Bogurodzicy do Chełma z Kijowa.
Historia obrazu jest długa i pełna niezwykłych wydarzeń. Jej los był przez całe stulecia ściśle związany z Chełmem. Wielokrotnie też ikona Matki Bożej Chełmskiej opuszczała to miasto, przechodząc z rąk do rąk do przedstawicieli różnych wyznań, tajemniczo znikała i w cudowny sposób powracała, czczona przez lud prawosławny i przez grekokatolików.
Ten święty Obraz ku swojej i swoich obronie (jak to dawniej czynili cesarze bizantyjscy) zabrał na wyprawę wojenną król Jan Kazimierz. Zwycięstwo wojsk polskich pod dowództwem króla nad Kozakami i Tatarami w bitwie pod Beresteczkiem (10 czerwca 1651 r.) przypisywano opiece Matki Bożej.
Do szerzącego się w Chełmie kultu maryjnego znacznie przyczynił się w XVII wieku biskup greckokatolicki Metodiusz Terlecki. Dzięki jego staraniom uznano ikonę Chełmskiej Bogurodzicy za cudowną i zaprowadzono specjalną księgę łask. Dzieje obrazu po raz pierwszy opisał o. Jakub Susza, bazylianin, biskup unicki. Sława obrazu i dzieło Suszy sprawiły, że przybywali na Chełmską Górę pątnicy z całej Rzeczypospolitej. Do dzisiaj pielęgnowana jest tradycja pielgrzymowania. Najwięcej pielgrzymów gromadzi się podczas święta Narodzenia Najświętszej Marii Panny obchodzonego rokrocznie 8 września.
Świątynia z epoki średniowiecza (przejęta po 1596 r. w następstwie unii brzeskiej przez zakon oo. bazylianów) zachowała się do XVII wieku. W 1735 roku ze względu na zły stan zachowania została rozebrana do fundamentów. Na jej miejscu, w związku z rozwijającym się kultem Matki Bożej i potrzebą stworzenia miejsca godnego dla słynącej cudami ikony – tego „Klejnotu” wiary, wybudowano w 1750 r. z inicjatywy biskupa Filipa Wołodkowicza nową, okazałą bazylikę w stylu barokowym, według projektu Pawła Fontany.
Matka Boża Chełmska w ikonie słynącej cudami została ukoronowana według ceremoniału rzymskiego 15 września 1765 roku za pontyfikatu papieża Klemensa XIII. Koronacji obrazu poświęcona została kilkusetstronicowa księga, wydana drukiem w Berdyczowie w 1780 roku, staraniem Maksymiliana Ryłły, biskupa greckokatolickiego.
Po kasacie zakonu bazylianów i przejęciu katedry unickiej przez wyznawców prawosławia ikona pozostawała w świątyni, umieszczona była w ikonostasie nad królewskimi wrotami. W soborze przebywała do I wojny światowej, kiedy w 1915 r. została wywieziona do Rosji. Ponownie na krótko w 1943 roku powróciła do Chełma i znowu opuściła chełmską świątynię, wywieziona stąd w 1945 r. przez rodzinę prawosławnego księdza. Ukrywana przez prawie pół wieku, uważana była za zaginioną. Dopiero pod koniec lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia została przekazana do Muzeum Wołyńskiej Ikony w Łucku (poddana szczegółowym badaniom i konserwacji) i od 2000 roku jest tam udostępniona do powszechnego oglądania.
Wykładowca: Krystyna Mart
historyk sztuki, muzealnik, starszy kustosz. Należy do Lubelskiego Oddziału Stowarzyszenia Muzealników Polskich oraz do Katolickiego Stowarzyszenia „Civitas Christiana”. Pracowała w Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicz w Chełmie (1974–2019), obecnie na emeryturze. Jest autorką wielu wystaw, katalogów, artykułów popularnonaukowych z zakresu sztuki sakralnej oraz twórczości artystów malarzy związanych z życiem kulturalnym miasta Chełm.
