„Ecce Ancilla Domini”

Wystawa scen Zwiastowania ze zbiorów MAW gromadzi ryciny graficzne, malarstwo i rzemiosło artystyczne terenów Polski, Europy Zachodniej i Rusi, z czasów od początku epoki nowożytnej do końca XX w. Największy zespół stanowi malarstwo XX w., w tym projekty i szkice Adama Kossowskiego. Sztukę baroku reprezentują miedzioryty oraz złotnictwo. Interesującym przykładem rzemiosła artystycznego są przenośne ołtarzyki prawosławne ze scenami z życia Marii i Chrystusa, zawierającymi też przedstawienia Zwiastowania. Wyjątkowym zabytkiem prezentowanym na wystawie jest drzeworyt Albrechta Dürera Zwiastowanie Marii, z cyklu Żywot Marii (1502-1505).

__________

W ikonografii maryjnej temat Zwiastowania zajmuje miejsce szczególne. Obok Niepokalanego Poczęcia, Bożego Narodzenia i Zaśnięcia oraz Koronacji Marii, była to scena najczęściej przedstawiana. Zwiastowanie pojawiało się w rzeźbiarskich, malarskich i graficznych cyklach narracyjnych Żywota Marii, oraz jako przedstawienie samodzielne – obraz lub wolnostojąca grupa figuralna. Dla rozpowszechnienia się wątków maryjnych w sztuce przełomowym momentem był sobór w Efezie (431 r.), na którym ogłoszono dogmat o Marii jako Matce Boga (Theotokos).

Za najwcześniejszą, znaną dziś scenę Zwiastowania (i pierwszy w sztuce wizerunek Marii), uchodzi malowidło ścienne w Dura Europos w Syrii, powstałe między 232 a 256 r., (dziś w Yale University Art Gallery), ukazujące niewiastę przy studni. Zdaniem badaczy nie jest to Samarytanka, ale Maria, bowiem w tradycji wschodniej właśnie przy studni bardzo często umiejscawiano scenę Zwiastowania. Wczesne przedstawienia Zwiastowania opierały się na tekstach Apokryfów, gdzie jest mowa o dwóch zwiastowaniach, z których pierwsze miało miejsce przy studni lub źródle, a drugie – gdy Maria, siedząc, przędła dla świątyni jerozolimskiej purpurę na zasłonę, która potem rozerwała się w chwili śmierci Chrystusa. Zgodnie z apokryficzną Protoewangelią Jakuba z II w., Maria … wzięła dzban, i wyszła, by zaczerpnąć wody. I usłyszała głos mówiący do niej: „Witaj, pełna łaski, Pan z tobą. Błogosławionaś ty pośród niewiast.” I spojrzała Maryja na prawo i na lewo, skąd by pochodził ten głos. I cała drżąca weszła do swego domu, i postawiwszy dzban wzięła purpurę, i siadła na tronie, i przędła purpurę”. I oto stanął przed nią anioł, mówiąc: „Nie lękaj się, Maryjo, znalazłaś bowiem łaskę wobec wszechwładnego Pana wszechrzeczy. Poczniesz za sprawą Jego Słowa” (PsJac 11, 1-3).

Taka redakcja tematu pojawiła się na najwcześniejszym po soborze efeskim przedstawieniu Zwiastowania – mozaice na łuku tęczowym w Bazylice Santa Maria Maggiore w Rzymie (432-440 r.). Maria w bogatym stroju, z diademem na głowie, siedzi na tronie zajęta przędzeniem purpury, a powyżej unoszą się gołębica – symbol Ducha Świętego i Archanioł Gabriel.

W średniowieczu obraz, adresowany do szerokiej społeczności, stanowił, jako Biblia pauperum, jedyną, poza kazaniami, powszechną formę przekazu treści religijnych. Sceny Zwiastowania trafiały do wnętrz kościołów jako kwatery poliptyków, mozaiki, malowidła ścienne, witraże, rzeźby portalowe, kapitele kolumn. Dla ówczesnych elit powstawały barwne iluminacje wypełniające karty ekskluzywnych rękopisów i inicjały przedstawiające Zwiastowanie. Źródłem dla jego przedstawień, poza Apokryfami (Protoewangelia Jakuba, PsJac 11, 1-3, z II w. i Ewangelia pseudo-Mateusza, PsMt 9 z IX w.) stały się Ewangelia św. Łukasza (1, 26-38), a później także Legenda Aurea Jakuba de Voragine (ok. 1264).  Artyści przedstawiali scenę jako dialog między Marią a Gabrielem. Podkreślano gesty rąk i spojrzenia. Postaciom towarzyszył Duch Święty ukazany jako gołębica i promień światła. U góry, w obłoku wyłaniał się Bóg Ojciec. W XV wieku w sztuce Europy Zachodniej pojawiało się w scenach Zwiastowania Dzieciątko, niesione przez Archanioła lub zstępujące z góry w promieniu idącym od Boga Ojca.

U progu epoki nowożytnej miejsce Zwiastowania zaczęto przedstawiać jako konkretną przestrzeń. Scena zostaje zlokalizowana w realistycznie oddanym pejzażu lub we wnętrzu. Archanioł Gabriel w rozwianej szacie zjawia się przed Marią: nadlatuje, nadchodzi lub wbiega z laską posłańca, unosząc drugą rękę w geście oratorskim. Maria, często w stroju mieszczańskim, przy pulpicie, zaskoczona wizytą, przerywa pobożną lekturę. Książka podkreśla duchowość Marii. Izbę, w której przebywa Maria, wypełniają przedmioty codziennego użytku, mające częstokroć ukryte znaczenie. Nieodzownym elementem w ikonografii przedstawień Zwiastowania w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych jest wypełniony czystą wodą wazon z białymi kwiatami (zwykle są to lilie) – symbol dziewictwa Marii. Podobne znaczenie ma wiszący w izbie biały ręcznik. Narracyjny realizm tych obrazów miał na celu przyciągnięcie uwagi widzów. W zbiorach MAW widzimy to na dwóch rycinach: drzeworycie Albrechta Dürera, Zwiastowanie, z cyklu Żywot Marii, (1502-1505) oraz  Monogramisty HH, Zwiastowanie, (XVI w.).

W niektórych przedstawieniach Maria przebywa w namiocie. Namiot (lub baldachim czy paludament) stanowi przestrzeń wydzieloną, zarezerwowaną dla świętości. W zbiorach MAW motyw ten ukazuje relief Zwiastowanie, nieznanego snycerza z XIX w.

Często scenę wypełnia nieziemskie światło. Emanuje ono od gołębicy, ale może też pochodzić od postaci Boga Ojca, pojawiającego się w górze (Alessandro Mochetti wg Nicolasa Poussina, Zwiastowanie, z cyklu Życie Marii, XVIII w.). Niejednokrotnie scenom towarzyszą inskrypcje z pozdrowieniem anielskim Ave Maria […]. W dziełach wcześniejszych były umieszczone na banderoli owiniętej wokół laski w dłoni Archanioła lub wychodziły z jego ust. Maria odpowiadała „Ecce Ancilla Domini […]. W sztuce nowożytnej funkcjonowały też przedstawienia ograniczone wyłącznie do twarzy Maryi i Archanioła, otoczone napisami odnoszącymi się do pozdrowienia i odpowiedzi Marii (Paulus Furst wg Fiorentino Domenico Barbiere, Maria i Archanioł Gabriel ze sceny Zwiastowania, XVII w.).

Artyści XX i XXI w. zmienili środki artystycznej wypowiedzi, nawiązując jednak do tradycyjnej ikonografii. W obrazie Stefanii Daniel-Kossowskiej (Zwiastowanie, pocz. XX w.), Maria i Archanioł mają stroje i uczesania współczesne artystce. Postacie stają się dzięki temu bardziej rzeczywiste. Ale czyż Dürer oraz inni twórcy niemieccy lub niderlandzcy w XV w. nie uwspółcześniali realiów w swoich przedstawieniach religijnych? Inny prezentowany artysta, Marian Bohusz-Szyszko (Zwiastowanie, 1956) wypełnił obraz nieziemskim światłem, w którym niemal zatracają się postacie. Ale nierealne światło było także w obrazach barokowych. Z kolei oba Zwiastowania Jerzego Wolffa (1978 i 1985) to wizerunki samej Marii, a taka interpretacja tematu też pojawiała się w sztuce dawnej. Osobne miejsce w zbiorach dwudziestowiecznej sztuki MAW zajmuje malarstwo Adama Kossowskiego. Jego Zwiastowania, malowane wielokrotnie projekty, szkice, modele, pozornie takie same, wyróżniają niuanse – pozy Archanioła i samej Marii. Sceny są bardzo proste, oszczędne, i odbiegają od typowych przedstawień Zwiastowania. O nowatorskim podejściu Kossowskiego do tematu mówi kolorystyka: artysta formułuje swój niezwykły przekaz o doniosłości ukazywanej sceny za pomocą żywych, nasyconych, świetlistych barw.

Wystawa w MAW koresponduje z innym wydarzeniem artystycznym – z prezentacją 20 obrazów Zwiastowania namalowanych na przestrzeni ostatniego roku w ramach projektu „Namalować katolicyzm od nowa”. Jest to wydarzenia zainicjowane przez środowisko „Teologii Politycznej”. Obie wystawy się uzupełniają, dając widzowi wyjątkową okazję do konfrontacji postaw artysty i pozwalając spojrzeć na temat wcielenia w szerokiej, ponadczasowej perspektywie.

Kurator wystawy: dr Ewa Korpysz

Wykłady:

• 13.02.2024 /wtorek/ 17:30  Wykład „”Zdrowaś Maryjo łaskiś pełna”. Biblijne rozumienie pozdrowienia, którym Archanioł Gabriel przywitał Maryję.
  ks.Maciej Jaszczołt | Wykłady biletowane w cenie 15 zł
• 27.02.2024 /wtorek/ 17:30 Wykład „Najważniejsze wyobrażenia Zwiastowanie w historii sztuki – wybór subiektywny”; dr Ewa Korpysz | Wykłady biletowane w cenie 15 zł
• 12.03.2024 /wtorek/ 17:30 Wykład „Summa Annunciationis – obraz zwiastowania Luki Signorelleg; dr Juliusz Gałkowski
  Wykład biletowany w cenie 15 zł

Oprowadzania kuratorskie (obowiązuje bilet do muzeum):

• 15 grudnia 2023, godz 16.00
• 17 stycznia 2024, godz.16.00
• 14 lutego 2024, godz. 16.00
• 13 marca 2024, godz. 16.00 – oprowadzanie ostatniej szansy (wystawa otwarta do 17 marca)

PATRONAT MEDIALNY
Radio Warszawa 106,2 FM  | Tygodnik Idziemy | Tygodnik Gość Niedzielny | Tygodnik Niedziela