Wystawa przedłużona do 16 kwietnia 2023.

Wystawa Święte Ikony Kijowa i Czernihowa ma na celu ukazanie dorobku kultury Kościoła Wschodniego, który jest mało znany i niedoceniany. To właśnie w Kijowie działał przez stulecia jeden z najprężniejszych ośrodków intelektualnych i artystycznych prawosławia, którego wpływ na kulturę europejską był imponujący.

Ikony z czasów Rusi Kijowskiej oraz ich kolejne powtórzenia – ryciny, ulotki i drukowane źródła piśmiennicze, są świadectwem ciągłości tradycji w kulturze ukraińskiej. Nieliczne dzieła, które dochowały się do naszych czasów pokazują jak niezwykle silne były związki Metropolii Kijowskiej z resztą kraju. Dzieła sztuki scalały naród zamieszkujący między Dniestrem a Bugiem i stawały się częścią jego historii. Wystawa, którą przygotowało Muzeum Archidiecezji Warszawskiej przypomina najstarsze ikony powstające pod wpływem tradycji bizantyńskiej, dzieła które nie zachowały się do dnia dzisiejszego. Burzliwe dzieje Ukrainy i krajów ościennych, wojny, pożary, grabieże spowodowały ogromne spustoszenie cerkwi. XX wiek był szczególnie okrutnym okresem dla ludności zamieszkującej te tereny. Wielokrotnie mieszkańcy miast i wsi chronili to co najdroższe – święte ikony, obrazy i inne skarby.

Przełom XVII i XVIII to okres powstawania imponującej architektury barokowej oraz dekorowania cerkwi i pałaców. Miejscowi artyści, którzy czerpali wzory z zachodniej tradycji barokowej tworzyli prężne ośrodki artystyczne na terytorium lewobrzeżnej Ukrainy. Dziesiątki malarzy uczących się w Kijowie stworzyło swoistą szkołę malarską, która emanowała na całą Wschodnią i Centralną Ukrainę. Na wystawie prezentujemy ikony związane z ośrodkami artystycznymi wschodniej Ukrainy. Pokazujemy również dzieła powstałe na pograniczu polsko-ukraińskim pod wpływem wypracowanych w Kijowie wzorów ikonograficznych.

Planowe niszczenie duchowości religijnej mieszkańców Kijowa i Czernihowa rozpoczęło się od burzenia ich świątyń. Apogeum przyniosły lata trzydzieste. Grecka cerkiew św. Katarzyny w dzielnicy Padół została rozebrana w 1929 r. Na jej miejscu postawiono fabrykę maszyn rolniczych. Dawny kościół dominikanów, późniejsza cerkiew św. Piotra i Pawła została zburzona przez sowietów w 1936 r. 14 sierpnia 1937 r. wysadzono w powietrze sobór Michajłowski w Kijowie. Akt barbarzyństwa poprzedzony został grabieżą wyposażenia świątyni. W latach 1934-1937, w okresie największych represji, zburzono w samym Kijowie ponad 60 świątyń. Dzieła zniszczenia dokończyły hitlerowskie Niemcy. W 1941 roku wysadzono sobór Zaśnięcia Bogurodzicy w Ławrze Peczerskiej. Bezpowrotnie zniknęły malowidła ścienne, ikonostas, wyposażenie świątyni. Ostały się jedynie fragmenty.

Na wystawie przedstawiamy dzieła sztuki związane z ośrodkami religijnymi Kijowa i Czernihowa. Pokazujemy zarówno ikony jak i przekazy ikonograficzne w postaci rycin i fotografii ukazujących nieistniejące już zabytki. Archiwalne fotografie dokumentują proces zniszczeń w okresie stalinowskim, podczas okupacji niemieckiej i teraz w czasie inwazji rosyjskiej. Wyjątkowym eksponatem na wystawie są drzwi ikonostasowe i drzwi diakońskie z ikonostasu z Lipowca na Bracławszczyznie datowane na poł. XVIII w. (zbiory Muzeum Narodowego w Krakowie). Pokażemy także starodruki ze zbiorów Muzeum Warszawskiej Metropolii Prawosławnej.

Prezentowane ryciny i ikony pochodzą ze zbiorów: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie; Biblioteka Narodowa w Warszawie; Muzeum Narodowe w Warszawie; Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Warszawskiej Metropolii Prawosławnej.

Wydruki rycin z pochodzą z Biblioteki Gdańskiej, fotografie ikon ze zbiorów muzeum „Duchowe Skarby Ukrainy” w Kijowie.

Ławra Peczerska, położona w południowo-zachodniej części dzisiejszego Kijowa, stała się najważniejszym centrum duchowości w Ukrainie. Pierwsza wspólnota monastyczna została założona na początku XI wieku, a bogate źródła piśmiennicze opisują historię tego miejsca od początku średniowiecza. Tu znajdowały się cudowne ikony bizantyńskie, relikwie i zabytki sztuki cerkiewnej powstające w różnych epokach. Ikona Zaśnięcia Marii, Matki Boskiej Igoriewskiej, czy św. Mikołaja były czczone przez mieszkańców Ukrainy. W innych cerkwiach w Kijowie także znajdowały się dawne ikony, jak na przykład Matka Boża Kupiatycka z Sofii Kijowskiej.

Podobnie w Czernihowie i niedaleko położonym Lubeczu, czczono ikony Maryjne, których wzmożony kult przypadał na czasy działalności jako mecenasa Jana Mazepy i współczesnych jemu pisarzy: Łazarza Baranowicza i Filipa Orlika.

Wizerunek Matki Boskiej Jeleckiej, zwany też ikoną Matki Boskiej Jodłowej, cieszył się żywym kultem w Czernihowie. Według tradycji cudowny obraz objawił się na drzewie jodłowym w XI wieku jednemu z książąt ruskich. Ikona, która znajduje się w Czernihowie, powstała w wieku XVII. Jej historię opisał Joanicjusz Galatowski. Podobnie ikona Matki Boskiej Ilińskiej, namalowana przez mnicha z Dubna Gennadiego Konstantynowicza w 1658 roku z cerkwi pod wezwaniem Proroka Eliasza, w obrębie monasteru Troicko-Ilińskiego w Czernihowie cieszyła się uznaniem. Ogromnym orędownikiem kultu maryjnego był Jan Mazepa, jeden z największych ukraińskich mecenasów sztuk, fundator wielu cerkwi. Współcześni wielokrotnie poświęcali mu swe utwory literackie, a rytownicy wykonywali wielkich formatów kompozycje graficzne z różnych okazji. Zawierały one często bogaty program ikonograficzny, niejednokrotnie odwołujący się do mitologii, emblematami i symboliki heraldycznej, wywodzącej się z tradycji antycznej, przekazanej za pośrednictwem interpretacji chrześcijańskiej, nierozerwalnie złączonych w środowisku pisarzy, teologów i artystów kijowskich. Na wystawie pokazujemy kilka kompozycji jemu dedykowanych.

Kurator wystawy: prof. dr hab. Waldemar Deluga, Vitali Michalczuk oraz ks. bp Michał Janocha.

Wydarzenia towarzyszące wystawie:

• 12.02.2023 g. 12:30 – oprowadzanie kuratorskie prof. dr hab Waldemara Delugii
• PRZEPRASZAMY ZA ODWOŁANE – SIŁA WYŻSZA 26.02.2023 g. 12:30 – oprowadzanie kuratorskie Vitalija Michalczuka
• 12.03.2023 g. 12:30 – oprowadzanie kuratorskie – Vitali Michalczuk
• 26.03.2023 g. 14:30 – oprowadzanie kuratorskie – Vitali Michalczuk

Wykłady:

• 14.03.2023 – Ikona Matki Bożej Chełmskiej, Krystyna Mart
• 21.03.2023 – Ikona Przemienienia Pańskiego i wpływ w grafice, ks. bp Michał Janocha